WYZWANIA PRZY ADAPTACJI. CZĘŚĆ 2.
Greckokatolicka cerkiew w Smolniku nad Sanem (1791) jest cennym śladem dawnego krajobrazu kulturowego Bieszczadów. Dużym wyzwaniem była aranżacja wnętrza – zachowująca ślady dawnego wystroju oraz dostosowująca przestrzeń świątyni do wymogów liturgii kościoła łacińskiego.
Znane są daty remontów cerkwi z czasów, kiedy służyła grekokatolikom: 1915, 1921 oraz 1934. Mogły one wiązać się z konserwacją świątyni, wymianą poszycia z gontu na blachę, ale również z przebudowami mającymi na celu powiększenie wnętrza; być może było to dobudowanie zakrystii oraz przedsionka, powiększenie otworu między prytworem a nawą oraz przeniesienie chóru z nawy do prytworu. Kolejny remont miał miejsce w latach 1969–1970. W archiwach1 znajdują się zdjęcia cerkwi z lat 60. i 70. XX w. Na ich podstawie oraz na podstawie inwentaryzacji z 1956 r. przechowywanej w Delegaturze WUOZ w Krośnie możemy określić, jakie zmiany nastąpiły w bryle i wykończeniu świątyni. Cerkiew po remoncie nie miała już zakrystii ani przedsionka. Dachy i okap w miejsce blachy pokryto gontem. We wnętrzu ponownie pomniejszono otwór między prytworem a nawą, przeniesiono chór na pierwotne miejsce oraz dobudowano dwie niskie ścianki między nawą a prytworem. Poddano pracom konserwatorskim polichromię w nawie. Kolejne prace remontowe nastąpiły w latach 70. XX w., już po przejęciu świątyni przez parafię rzymskokatolicką². Po 1980 r. przykryto gontem belki zrębu poniżej daszka okapowego oraz wstawiono drugie drzwi wejściowe. Na początku XXI w. wymieniono okna w sanktuarium i nawie. Najlepiej udokumentowany jest gruntowny remont wykonany przez parafię w latach 2004–2007, podczas którego wypoziomowano cerkiew, wykonano nowe fundamenty oraz uzupełniono braki w podmurówce płytami z piaskowca pochodzenia miejscowego. Uzupełniono elementy więźby dachowej, wykonano nowe poszycie z gontu osikowego, uzupełniono zbutwiałe części legarów podłogi oraz je wypoziomowano, zaimpregnowano środkiem grzybobójczym legary i grunt pod podłogą, usunięto farbę olejną, przełożono i zaimpregnowano deski poszycia podłogi. W trakcie tego remontu dokonano również zmian we wnętrzu świątyni, o których będzie mowa w dalszej części artykułu.
Wnętrze cerkwi kiedyś i dziś
Wewnątrz cerkwi także czytelny jest podział na trzy strefy: nad sanktuarium i nawą wznoszą się kopuły brogowe zrębowe, a nad prytworem – sklepienie kolebkowe. Najwyższa kopuła – w nawie – spięta jest czterema ściągami. Obecny wygląd wnętrza jest wynikiem działań nowych użytkowników w ogołoconej z cerkiewnego wyposażenia przestrzeni, przystosowanej do pełnienia funkcji kościoła rzymskokatolickiego. Wchodząc do świątyni, mamy w zasięgu wzroku wszystkie jej części: prytwor, nawę i sanktuarium. Pierwotnie między nawą a sanktuarium, w którym sprawowana była Ofiara, znajdował się ikonostas. Wnętrze jest ciemne: dominuje w nim kolor przyciemnionych i zaolejowanych belek ścian w prytworze i nawie. Przed przesiedleniami ściany najprawdopodobniej były pokryte polichromiami, co wpływało na rozjaśnienie wnętrza, które do tej pory oświetlane jest – poza światłem słonecznym – jedynie światłem świec. Z dawnego wystroju zachowały się pokrywające ściany i sklepienie sanktuarium patronowe polichromie, które powstały nie wcześniej niż w drugiej połowie XIX w. W 2009 r. poddano je pracom konserwatorskim. Drugim oryginalnym elementem wystroju jest polichromia namalowana w nawie, na ścianie graniczącej z sanktuarium – przedstawiająca kotarę podtrzymywaną przez anioły, z rzędem dwunastu medalionów w dolnej strefie. Polichromia stanowiła część prawdopodobnie pierwszego w historii tej cerkwi ikonostasu i została zasłonięta kolejnym ikonostasem, którego ramę zdemontowano w 1964 r. Można przypuszczać, że w medalionach – zgodnie z porządkiem ikonostasu – powinny znajdować się wizerunki proroków. Badania wykluczyły jednak istnienie namalowanych w medalionach proroków, brakuje także śladów mocowania wizerunków na obcym podłożu. Polichromię poddano pracom konserwatorskim w 1969 r., a następnie w 2009 r., wówczas wykonano również – korzystając ze zdjęć sprzed 1969 r. – aranżację niezachowanego górnego fragmentu kompozycji malowidła.
Zagospodarowanie sanktuarium
Najistotniejsze dla wyrazu wnętrza zmiany zachodzące od lat 70. XX w., już w czasie użytkowania świątyni przez parafię rzymskokatolicką, dotyczyły wyglądu i zagospodarowania sanktuarium. Śledząc wygląd wnętrza cerkwi na archiwalnych zdjęciach, można zauważyć zmieniające się rozwiązania. Jednym z nich było wydzielenie około 1979 r. z sanktuarium za pomocą ścianki pokrytej sosnową boazerią zakrystii oraz strefy do sprawowania Ofiary. Boazerią zakryte były także polichromie na ścianach w strefie ołtarzowej. Zastosowanie boazerii wynikało zapewne z potrzeby zakrycia zniszczonych ścian, wprowadzało jednak do zabytkowej przestrzeni rozwiązanie sprzeczne z jej charakterem i stylem. Podczas tych prac powiększono otwór między nawą a sanktuarium, ucinając ostatki belek zrębu. Zabudowę z boazerii rozebrano podczas remontu w latach 2004–2007. Wówczas oprawiono otwór między nawą a sanktuarium zabudową z drewna nawiązującą do zrębowej konstrukcji świątyni. Konserwacji polichromii w 2009 r. towarzyszyły prace nad kolejną aranżacją sanktuarium, która odnosiła się do reliktów dawnego wystroju. Zachowano podział sanktuarium na niewielką zakrystię oraz część ołtarzową. Strefy te oddzielono za pomocą drewnianej samonośnej przegrody, niedotykającej ścian pokrytych polichromiami. Współczesne elementy wyposażenia: przegrodę, drewnianą mensę ołtarzową, ambonkę oraz stół na tabernakulum pomalowano na kolory nawiązujące do barw polichromii, co miało wizualnie wtopić je w oryginalny wystrój. Na tle przegrody, centralnie, zachowując symetryczny układ wnętrza, wyeksponowano carskie wrota oraz tabernakulum – wyposażenie pochodzące z innych świątyń. Do nowej aranżacji zostały wykonane przez Marzenę Zając cztery ikony o wielkości dobranej do skali wnętrza. Dwie – Hodigitria oraz Zaśnięcie Matki Bożej – są kopiami XVI-wiecznych ikon pochodzących ze Smolnika, znajdujących się w Muzeum Narodowym we Lwowie. Dwie kolejne – Chrystus Nauczający oraz św. Michał Archanioł – tematycznie nawiązują do ikon, które zazwyczaj znajdują się w dolnym rzędzie ikonostasu. Ikony rozmieszczono symetrycznie – dwie na przegrodzie w sanktuarium, dwie po obu stronach wschodniej ściany w nawie, na jednej wysokości, nawiązując do porządku dolnego rzędu ikon w ikonostasie. W nawie i prytworze znajdują się współczesne ławki oraz konfesjonał. Utrzymane są w kolorze zbliżonym do przyciemnionych belek ścian. Na ścianach rozwieszone są grafiki ze stacjami Drogi Krzyżowej datowane na XIX w. W nawie wiszą również dwa obrazy pochodzące z plebanii w Lutowiskach. W świątyni jest także szereg elementów, które są darami od wiernych – do nich należą kinkiety i trzy żyrandole z poroży oraz, między innymi, współczesne reprodukcje religijnych obrazów.
Ślady dawnego nastroju
Obserwując proces kształtowania się rozłożenia funkcji we wnętrzu dawnej cerkwi przekształconej na kościół łaciński, można zauważyć dążenie do otwarcia sanktuarium – miejsca sprawowania Ofiary – na nawę i prytwor – miejsce, gdzie gromadzą się wierni. Jednocześnie konieczne było uzyskanie choćby niewielkiej zakrystii, nie ingerując w bryłę zabytkowej cerkwi – a zatem wydzielenie jej w sanktuarium w sposób, który nie zakłóca odbioru proporcji oraz walorów pokrytej polichromiami tej strefy świątyni. Nowi użytkownicy przyjęli nieużytkowaną cerkiew, starając się zadbać o jej stan techniczny oraz urządzenie wnętrza zgodnego z potrzebami liturgii, zachowując klimat surowości i prostoty znany przez wszystkich, którzy choć raz odwiedzili Smolnik. Zadbano o wyeksponowanie śladów dawnego wystroju. Nowa aranżacja sanktuarium została dokonana w sposób umożliwiający zdemontowanie współczesnych elementów wyposażenia bez szkody dla zabytku. Kiedy się obserwuje wystrój nawy, widoczna jest pewna rozbieżność między wytycznymi Kościoła3 dotyczącymi wystroju wnętrz, które mówią o potrzebie tworzenia spójnej, przemyślanej i zaprojektowanej pod względem ikonograficznym oraz kompozycyjnym przestrzeni w całej świątyni oraz umieszczaniu elementów dedykowanych konkretnemu wnętrzu, a możliwościami Parafii oraz – istniejącą w wielu kościołach Polski – potrzebą Wiernych obdarowywania i dekorowania swoich świątyń tym, co uznają za właściwe. Dzięki przejęciu przez parafię rzymskokatolicką nieużytkowanej cerkwi po 22 latach, w czasie których pozbawiona była ona realnej opieki, świątynia ma szansę przetrwać dla przyszłych pokoleń. Śledząc zmiany, które następowały w wyniku przeprowadzanych remontów i prac konserwatorskich, wyraźnie rysuje się potrzeba udokumentowania wszystkich działań, tak aby możliwe było odtworzenie historii obiektu.
dr Monika Rzepiejewska
Wydział Architektury Wnętrz Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie
Abstrakt: The Greek Catholic Church (1791) located in Smolnik on the River San is a precious sign of former cultural landscape of Bieszczady. The church forfeited its keepers in 1951. In 1973, after 22 years of being unused, the church was taken over by the Roman Catholic parish in Lutowiska. Since then it has performed the function of the filial church. The present appearance of church is a result of renovations and conservation work which took place in 1969–1970, in 1970s, in 2004–2007 and in 2009. It was the huge challenge to save the old interior design of church and to adapt it to the requirements of the Latin Church liturgy.
Przypisy: 1 Zdjęcia cerkwi z lat 60. i 70. XX w. można zobaczyć między innymi w archiwach WUOZ Delegaturze w Krośnie oraz Zbiorach Fotografii i Rysunków Pomiarowych IS PAN. 2 Konsultacje dotyczące czasu i zakresu wykonywanych prac w cerkwi po przejęciu jej przez parafię rzymskokatolicką – Adam Bartnik, opiekun cerkwi, związany ze świątynią od 38 lat. 3 Wskazówki dotyczące projektowania wnętrz świątyń rzymskokatolickich zawarte są w takich dokumentach, jak Konstytucja o liturgii świętej, Normy postępowania w sprawach sztuki kościelnej wydane przez Konferencję EP, Warszawa, 25 I 1973 r., Instrukcja Episkopatu Polski o ochronie zabytków i kierunkach rozwoju sztuki kościelnej (16 IV 1966), Ogólne wprowadzenie do Mszału Rzymskiego z trzeciego wydania Mszału Rzymskiego, Rzym 2002.
Bibliografia (wybór): [1] Augustyn M., Szczerbicki A.: Cerkiew w Smolniku, Lutowiska 2004. [2] Giemza J.: Losy cerkwi w historycznej eparchii przemyskiej po 1945 r. (w:) OPUSZCZONE-RATOWANE greckokatolickie zespoły cerkiewne południowo-wschodniej Polski. Materiały z konferencji naukowej pod redakcją Moniki Rzepiejewskiej, Warszawa 2013. [3] Bieszczady. Słownik historyczno-krajoznawczy, część 1: Gmina Lutowiska (red.) S. Kryciński, Ustrzyki Górne – Warszawa 1995. [4] Kryciński S.: Cerkwie w Bieszczadach, Pruszków 2005. [5] Materiały w Wojewódzkim Urzędzie Ochrony Zabytków Delegatura w Krośnie. [6] Zbiory Fotografii i Rysunków Pomiarowych Instytutu Sztuki PAN.
